Στην Άννα
Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου της 10ης Δεκεμβρίου 1948 δεν αφήνει, βέβαια, περιθώριο για παρερμηνείες: «Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αυθαίρετων επεμβάσεων σε ό, τι αφορά την ιδιωτική του ζωή, την οικογένειά του, την κατοικία ή την αλληλογραφία του, ούτε αντικείμενο προσβολής σε σχέση με την τιμή ή την υπόληψή του». Όμως, στη σημερινή εποχή, αυτό το δικαίωμα κάθε πολίτη στο σεβασμό της ιδιωτικής του ζωής αμφισβητείται, μεταξύ άλλων, από τη διαδικτυακή πρακτική, αφού πολυάριθμα προσωπικά δεδομένα (στοιχεία προσωπικής ταυτότητας, συνήθειες, συμπεριφορές…) μπορούν να συλλεγούν και να παραβιασθούν εν αγνοία του. Αυτές οι πληροφορίες δεν είναι μόνον δεδομένα εμπορικού χαρακτήρα, αλλά αφορούν γενικότερα τα «ίχνη» που αφήνουμε μετά από τη συμμετοχή μας κυρίως στους διάφορους χώρους συζητήσεων (forum) του Internet.
Μπροστά σε αυτό το φαινόμενο, οι χρήστες του Διαδικτύου εμφανίζονται διαρκώς και περισσότερο ανήσυχοι και φοβούνται μήπως χάσουν κάθε έλεγχο σχετικά με τα προσωπικά δεδομένα τους. Η διεθνής διάσταση του Internet και οι δυνατότητες που προσφέρει από πλευράς συλλογής, διάδοσης, μετάδοσης και επεξεργασίας προσωπικών πληροφοριών συνιστούν έναν αληθινό κίνδυνο για όλους εκείνους των οποίων τα προσωπικά δεδομένα είναι ήδη καταχωρημένα και χρησιμοποιούνται για σκοπούς άγνωστους στους χρήστες του Διαδικτύου.
Αναλυτικότερα, μέσα στο περιορισμένο πλαίσιο της ιδιωτικής επιχείρησης, το Internet είναι ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό μέσο ελέγχου των δραστηριοτήτων των εργαζομένων. Ευρύτερα, η χρησιμοποίηση ιδιωτικών δεδομένων αποτελεί σοβαρή παραβίαση, η οποία αναδεικνύει την ανάγκη προσαρμογής των δυτικών νομοθεσιών στις νέου τύπου παραβιάσεις του ιδιωτικού βίου – της online ιδιωτικής ζωής.
Το Internet είναι αναμφίβολα ένα πρωτοποριακό πεδίο ελευθερίας που τείνει να καταργήσει εθνικά σύνορα και παραδοσιακούς περιορισμούς. Αυτό το βασικό χαρακτηριστικό του Διαδικτύου τού επιτρέπει να διαφεύγει σε σημαντικό βαθμό του κρατικού ελέγχου. Γι’ αυτό το λόγο, διαπιστώνονται υπερβολές και καταχρηστικές πρακτικές που οδηγούν στην παραβίαση ατομικών και συλλογικών ελευθεριών και δικαιωμάτων. Αυτή η εξέλιξη απαιτεί την ενεργοποίηση κρατών και πολιτών, προκειμένου το Internet να μη μετατραπεί σε μία ακόμη ζούγκλα όπου θα ισχύει ο νόμος του ισχυροτέρου.
Είναι αναγκαίο, λοιπόν, να ληφθεί σοβαρά υπ’ όψιν η ανάγκη για μία ουσιαστικότερη νομική προστασία των προσωπικών δεδομένων στο Internet.
Στη συνέχεια του κειμένου, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε και να συγκρίνουμε τις περιπτώσεις της Αμερικής και της Ευρώπης, των μόνων δηλαδή γεωγραφικών χώρων όπου το το συγκεκριμένο ζήτημα έχει ήδη καταλάβει μία σημαντική θέση στο δημόσιο διάλογο.
Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το νομικό πλαίσιο αναφορικά με την προστασία της ιδιωτικής ζωής είναι ιδιαίτερα περίπλοκο λόγω του ομοσπονδιακού χαρακτήρα του νομικοπολιτικού οικοδομήματος. Πράγματι, το κείμενο του ομοσπονδιακού Συντάγματος δεν προβλέπει ρητά την αναγνώριση του δικαιώματος στην προστασία της ιδιωτικής ζωής. Yπάρχουν μόνον ορισμένες τροπολογίες που έχουν ως στόχο την καλύτερη προστασία του πολίτη απέναντι στο Κράτος. Γι’ αυτό το λόγο, το Κράτος δεν μπορεί να περιορίσει τη διάδοση των δεδομένων. Κι αφού δεν έχει ψηφισθεί νόμος που να αφορά αποκλειστικά το Διαδίκτυο, διαπιστώνεται ένα πραγματικό νομικό κενό, το οποίο παραχωρεί ουσιαστικά την προστασία των δικαιωμάτων του πολίτη στα χέρια των δυνάμεων της αγοράς και της τεχνολογικής ανάπτυξης.
Όμως, ένας μεγάλος αριθμός σφυγμομετρήσεων κοινής γνώμης καταδεικνύει μία έντονη ανησυχία των Αμερικανών πολιτών κι ένα επιτακτικό αίτημα νομικής προστασίας, όπως το εξηγεί εξάλλου και το site «The Pew Internet & American Life Project, Trust and Privacy Online»: Why Americans want to rewrite the rules. Παρά τις επίμονες διεκδικήσεις, οι μόνες λύσεις που δρομολογήθηκαν ήταν λύσεις αυτορύθμισης. Έτσι η προηγούμενη κυβέρνηση του Μ. Κλίντον δεν θέσπισε παρά μόνον μία νομοθετική ρύθμιση των πληροφοριών που αναφέρονται στην υγεία, τους ανηλίκους και τα δημόσια οικονομικά. Όμως, τον Ιούλιο του 2000, η «Federal Trade Commission» διακήρυξε ότι η αυτορύθμιση ήταν ανεπαρκής και τάχθηκε υπέρ μιας προστασίας νομοθετικού χαρακτήρα. Εντούτοις, η αντίδραση των οικονομικών παραγόντων και των πάντοτε ισχυρών στην Αμερική lobby ήταν ιδαίτερα έντονη. Παραμένει, όμως, παρήγορο το γεγονός ότι οι νοοτροπίες εξελίσσονται, αφού η ίδια η «Hewlett Packard» ανακοίνωσε ότι η θεσμική προστασία της ιδιωτικής ζωής παραμένει ελλιπής, εξηγώντας παράλληλα τη σημασία αυτού του διακυβεύματος για τη μελλοντική αξιοπιστία του ίδιου του εμπορίου.
Έτσι, σήμερα, υπάρχει ένας νόμος σχετικός με την προστασία της ιδωτικής ζωής των ανηλίκων, «Children’s Online Privacy Protection Act», ο οποίος επιδιώκει την προστασία των δεδομένων που αντλούν οι ανήλικοι από το Διαδίκτυο. Αυτός ο νόμος τέθηκε πρόσφατα σε ισχύ, αλλά η επιρροή του είναι ακόμη δύσκολο να υπολογισθεί.
Η ιδιωτική ζωή των πολιτών τυγχάνει καλύτερης προστασίας στον δημόσιο παρά στον ιδιωτικό τομέα. Το Συνταγματικό Δικαστήριο των Η.Π.Α πρόσφατα αποφάσισε την απαγόρευση της διάδοσης των ονομάτων όσων έχουν συλληφθεί από τις Αστυνομικές Αρχές. Ακόμη, θέσπισε ένα νέο ομοσπονδιακό νόμο, υπό την ονομασία «The Driver’s Privacy Protection Act». Χάρη στις διατάξεις του συγκεκριμένου νόμου, οι πολίτες έχουν πλέον το δικαίωμα να αντιτίθενται στην εμπορευματοποίηση ορισμένων δημοσίων δεδομένων, τα οποία άμεσα τους αφορούν.
Παρ’ όλα αυτά, ο Αμερικανός πολίτης παραμένει, ουσιαστικά, ελάχιστα προστατευμένος στο χώρο του Διαδικτύου και φαίνεται πλέον ότι μόνον η συνεχής συλλογική δράση θα μπορούσε να αποτελέσει έναν αποτελεσματικό μοχλό πίεσης για τον εκσυγχρονισμό του Δικαίου. Έτσι, ιδιωτικοί οργανισμοί, όπως το «Trust – e» ή το «ΒΒBonline», πληροφορούν τους πολίτες για τους διαφόρους κινδύνους που απορρέουν από τη χρήση του Διαδικτύου, ενώ, παράλληλα, φροντίζουν για τη διευθέτηση διαμαχών στο Internet. Το 1996, η αμερικανική κυβέρνηση απευθύνθηκε ευθέως στον ιδιωτικό τομέα. Η κίνηση αυτή είχε ως αποτέλεσμα τη δρομολόγηση ενός σχεδίου που θα αποσκοπούσε στη δημιουργία ενός κανόνα διαφάνειας σε σχέση με την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα: πρόκειται για τη νόρμα P3P από το κονσόρτσιουμ W3C. Όμως, η υλοποίηση αυτού του σχεδίου παραμένει ακόμη μακρινή. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται παρά για ένα περίπλοκο σύνολο διατάξεων, το οποίο είναι ιδιαίτερα δύσκολο να χρησιμοποιηθεί στην πράξη από τους φίλους του Internet.
Τέλος, θα πρέπει να επισημανθεί ότι αυτό το θεσμικό έλλειμμα συνεπάγεται συχνές διαμάχες και ανταγωνισμούς με την Ευρωπα?κή Ένωση. Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι, από τη σκοπιά της προστασίας της ιδιωτικής ζωής των πολιτών, η Ε.Ε. έχει κάνει χωρίς αμφιβολία μεγαλύτερα βήματα προόδου σε σχέση με τις Η.Π.Α. Έτσι, η ντιρεκτίβα 95/46/EC υποχρεώνει τα κράτη – μέλη της Ε.Ε. να μπλοκάρουν τις διηπειρωτικές ανταλλαγές με χώρες που δεν εξασφαλίζουν έναν επαρκή έλεγχο. Γι’ αυτό το λόγο, η Ε.Ε. αποφάσισε να συνάψει μία ειδική συμφωνία με τις Η.Π.Α, ωθώντας με αυτόν τον τρόπο την Αμερική στη διατήρηση – τουλάχιστον – της ήδη υπάρχουσας νομοθεσίας αναφορικά με το σεβασμό της ιδιωτικής ζωής.
Η ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρωπα?κή Ένωση διαθέτει ένα σαφώς ισχυρότερο θεσμικό οπλοστάσιο ως προς την προστασία των προσωπικών δεδομένων στο Internet. Εκτός από τη μόλις προαναφερθείσα ντιρεκτίβα του 1995, η οποία αποτελεί και το νομικό υπόβαθρο όλων των κρατών – μελών, δύο άλλες ντιρεκτίβες ήλθαν το 1997 και το 2000 να υπογραμμίσουν τη θέληση των κρατών – μελών να εφαρμόσουν έναν ακόμη αποτελεσματικότερο έλεγχο. Αυτές οι δύο ντιρεκτίβες αφορούν πρωτίστως το ηλεκτρονικό εμπόριο.
Με αυτόν τον τρόπο, οι χρήστες του Διαδικτύου διαθέτουν το δικαίωμα της «προκαταρκτικής» πληροφόρησης, δικαίωμα πρόσβασης στα δεδομένα, αμφισβήτησης αλλά και τροποποίησης αυτών των δεδομένων. Ο υπεύθυνος επεξεργασίας οφείλει να διαχειρίζεται με διαφάνεια και εντιμότητα τα δεδομένα και να τα συλλέγει για νόμιμους και αυστηρά καθορισμένους σκοπούς. Τα δεδομένα πρέπει να είναι ακριβή, ενώ η συναίνεση του προσώπου είναι απολύτως αναγκαία. Ακόμη η ντιρεκτίβα προβλέπει τη δυνατότητα προσφυγής ενώπιον της Δικαιοσύνης καθώς και το ενδεχόμενο επιβολής αυστηρών ποινικών κυρώσεων.
Επιπλέον, κάθε κράτος – μέλος της Ε.Ε. είναι υποχρεωμένο να θεσπίσει αρχές ελέγχου, οι οποίες θα μεριμνούν για την ορθή εφαρμογή των προαναφερθέντων κανόνων. Οι αρχές αυτές πρέπει να είναι ανεξάρτητες, να διαθέτουν το δικαίωμα παρέμβασης και επιβολής κανόνων, ενώ κάθε πολίτης δικαιούται να προσφεύγει σε αυτές χωρίς κανένα πρόσκομμα.
Είναι, βέβαια, προφανές ότι η συγκεκριμένη δικαιοδοτική βαθμίδα έρχεται αντιμέτωπη με την πολυπλοκότητα και τις ιδιαιτερότητες των διαφόρων εθνικών καταστάσεων.
ΕΝΑ ΠΡΟΣΩΡΙΝΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Η μελέτη της αμερικανικής και της ευρωπα?κής εμπειρίας μάς επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι υπάρχουν δύο διαφορετικές αντιλήψεις της ελευθερίας έκφρασης ανάμεσα στις Η.Π.Α και της Ευρώπη.
Από τη μία πλευρά, στις Ηνωμένες Πολιτείες, η κυρίαρχη αντίληψη της ελευθερίας έκφρασης είναι εξαιρετικά φιλελεύθερη, υπονομεύοντας ουσιαστικά τις όποιες προσπάθειες του κρατικού μηχανισμού να θέσει ορισμένους περιορισμούς. Από την άλλη, στην Ευρώπη, το Κράτος και οι θεσμοί της δικαιοσύνης μπορούν να παρεμβαίνουν και να περιορίζουν ένα σημαντικό αριθμό υπερβολών? το Internet εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κοινό Δίκαιο, ενώ δεν λείπουν και οι ad hoc διατάξεις.
Τέλος, παρά τις αναμφισβήτητες διαφορές, δεν υπάρχει ούτε στην αμερικανική αλλά ούτε και στην ευρωπα?κή περίπτωση, ένα ολοκληρωμένο νομικό σύστημα προστασίας των προσωπικών δεδομένων, το οποίο να έχει ως αποκλειστικό αντικείμενο το Διαδίκτυο. Παραμένει, όμως, πραγματικό το γεγονός ότι τα δύο συστήματα παρουσιάζουν σοβαρές αποκλίσεις, κυρίως σε ό, τι αφορά τις προσπάθειες συγκρότησης ενός νομικού μοντέλου.