Ο Thomas Paine είχε πεί στα τέλη του 18ου αιώνα: «Η κοινωνία δημιουργείται από τις ανθρώπινες ανάγκες ενώ το κράτος από την ανθρώπινη μοχθηρία».
Ριζοσπαστική σκέψη, αλλά με το κράτος δεν ξεμπερδεύουμε έτσι εύκολα.
Ακόμη και η «κοινωνία των πολιτών» δεν συνιστά απόλυτη εναλλακτικότητα ως προς το κράτος, παρά το ότι ορίζεται ως ο χώρος που περιλαμβάνει το σύνολο των σχέσεων που δεν ρυθμίζονται από το κράτος. Δηλαδή ο χώρος μεταξύ κράτους και οικογενειακών θεσμών.
Η συνεχής εξέλιξη της έννοιας «κοινωνία» των πολιτών» στη διάρκεια των αιώνων αλλά και οι σημερινές αντιθέσεις για ένα ομόφωνα αποδεκτό ορισμό, δεν οφείλονται κυρίως σε συγχύσεις ή σχολαστικισμό. Αποκαλύπτουν αφ’ ενός τις αντίστοιχες μεταβολές μέσα στο χρόνο, που συνέβησαν στην ίδια την κοινωνική δομή και αφ’ ετέρου τις διαφορετικές πολιτικές που ασκούνται επι του κοινωνικού εδάφους. Δηλαδή οι εξελισσόμενες διαφοροποιήσεις της έννοιας, εξέφρασαν τις ιστορικά καθορισμένες αλλαγές που συνέβησαν στην οργάνωση της κοινωνίας. Και οι σημερινές διαφοροποιήσεις εκφράζουν αιτήματα για νέες αλλαγές στην κοινωνική οργάνωση αλλά σε διαφορετικές κατευθύνσεις.
Πρόκειται λοιπόν, από αυτή τη σκοπιά, για έννοια θα μπορούσαμε να πούμε εξόχως πολιτική.
΄Ιχνη της έννοιας εμφανίζονται ήδη στην κλασσική αρχαιότητα, όμως για αιώνες σήμαινε το σύνολο των θεσμών που σήμερα κατά κανόνα αποτελούν το ίδιο το κράτος. Επρόκειτο δηλαδή για μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης όπου η διάκριση κοινωνίας-κράτους δεν ήταν ακόμη λειτουργική (δεν υπήρχε). Η διάκριση αυτή (κοινωνίας-κράτους) έρχεται πολύ αργότερα σαν αποτέλεσμα της διάδοσης ενός συνόλου ιδεών που ακολούθησε την εμφάνιση της αστικής τάξης. Διαφωτισμός, βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία, Γαλλική Επανάσταση. Εισάγεται το αίτημα των δικαιωμάτων απέναντι στο απολυταρχικό κράτος: ελευθερία, ισότητα, αλληλεγγύη. Η κοινωνία των πολιτών συγκροτείται γύρω από αυτά τα αιτήματα, αλλά ταυτόχρονα και κυρίως απαιτεί την ελευθερία οικονομικής δράσης των αστών. Ελευθερία σκέψης αλλά και ελευθερία εμπορίου. Η αντιπαλότητα της κοινωνίας πολιτών προς το κράτος, εξέτρεφε-προετοίμαζε τη νέα εξουσία.
Αργότερα σε συνθήκες πια κυριαρχίας της αστικής τάξης, η έννοια συνέχισε να εξελίσσεται:
Ο Hegel εμβαθύνοντας στη διάκριση κοινωνίας πολιτών-κράτους θεώρησε την κοινωνία πολιτών σαν ένα μόνο στάδιο στη διαδικασία δημιουργίας κράτους, μια ατελή μορφή κράτους, δηλαδή.
Ο Marx, στη συνέχεια, όρισε την κοινωνία πολιτών σαν το κατ’ εξοχήν πεδίο ανάπτυξης των κοινωνικών συγκρούσεων, σαν το χώρο που περιλαμβάνει τις υλικές σχέσεις ύπαρξης των ανθρώπων. Η «κοινωνία των πολιτών» λοιπόν αποτελούσε την υλική βάση και το κράτος το εποικοδόμημα (την υπερδομή). Ο Engels ολοκληρώνει: «η κοινωνία πολιτών είναι η φυσική βάση του σύγχρονου κράτους. Ο Gramci διατηρώντας τη σχέση βάσης-εποικοδομήματος κάνει πιο σύνθετο το ερμηνευτικό σχήμα, ορίζοντας ότι η κοινωνία πολιτών αποτελεί και το κύριο πεδίο διαμόρφωσης και άσκησης ιδεολογικής ηγεμονίας της άρχουσας τάξης, σ’ όλο το εύρος της κοινωνίας. (Ενώ μέσω του κράτους, αυτή –η άρχουσα τάξη- ασκεί άμεση κυριαρχία).
Στη σύγχρονη περίοδο η έννοια επανεμφανίζεται δυναμικά συσχετισμένη κυρίως με την αποτυχία του κρατισμού. Η κρίση και τέλος η κατάρρευση του κρατικιστικού μοντέλου του υπαρκτού σοσιαλισμού αλλά και τα αναπτυξιακά αδιέξοδα του κοινωνικού κράτους της κλασσικής σοσιαλδημοκρατίας στη Δυτική Ευρώπη, οδήγησαν στο αίτημα για μειωμένο κράτος. Για μια αναπροσαρμογή της κοινωνικής δομής ώστε το κράτος να «επιστρέψει», τρόπον τινά, στην κοινωνία, αρμοδιότητες και δράσεις που είχαν θεωρηθεί ως τώρα, κατ’ εξοχήν κρατικές.
΄Όμως αυτό οδηγεί σε ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών; Εδώ ασκούνται διάφορες πολιτικές. Οι νεοφιλελεύθεροι (ελευθεροκράτες), προτείνουν μια αναπροσαρμογή στηριγμένη στην πρόταξη της ελευθερίας του ατόμου: όχι μόνον της ελευθερίας λόγου, συνείδησης, των ατομικών δικαιωμάτων αλλά κυρίως της απεριόριστης ελευθερίας οικονομικής δράσης. Λιγότερο κράτος, δηλαδή απουσία κρατικών επεμβάσεων και ρυθμίσεων, πλήρης εμπιστοσύνη στην αυτόματη ρυθμιστική δύναμη της αγοράς, ως σημείου συνάντησης των ελεύθερων οικονομικών αποφάσεων και επιλογών των ανθρώπων.
Αυτή η προσέγγιση της κοινωνίας των πολιτών, μόνον φαινομενικά την ενδυναμώνει. Στην πραγματικότητα τη διαβρώνει, αφού αφήνει τον πολίτη πρακτικά ανυπεράσπιστο στην κοινωνική περιθωριοποίηση, την ανεργία, τη νέα φτώχια, την πολιτιστική ομοιομορφία μέσω της καταναλωτικής ομοιομορφίας που επιβάλλει η παγκοσμιοποιημένη αγορά. Ο πολίτης γίνεται ετερόνομος, άρα η κοινωνία των πολιτών αποσυντίθεται.
Η κοινωνία των πολιτών λοιπόν δεν απειλείται, δεν αντιτίθεται, δεν ορίζεται έστω μόνον ως προς την κρατική εξουσία, αλλά και ως προς την αγορά. ΄Όπως έχει ήδη ειπωθεί: «ο πολίτης συνθλίβεται ανάμεσα στο κράτος και την αγορά υποβαθμιζόμενος σε ψηφοφόρο και καταναλωτή. Ο χώρος της κοινωνίας των πολιτών κινδυνεύει από την ιδιωτικοποίηση και την εμπορευματοποίηση». ΄Ηδη λοιπόν και πάλι η έννοια της κοινωνίας των πολιτών παίρνει νέες διαστάσεις: Είναι, πια, ο «τρίτος χώρος» μεταξύ κράτους και αγοράς. Χώρος που μάλιστα αναπτύσσεται όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν είναι τόσο ζήτημα αντικειμενικότητας, όσο είναι ζήτημα πολιτικής πρότασης που κατατίθεται για την αναδιάταξη της κοινωνικής δομής.
Είναι αναγκαία μια πολιτική δημοκρατικού εκσυγχρονισμού. Εκσυγχρονισμού με την έννοια της γενικής προσαρμογής στις νέες συνθήκες παραγωγής και οικονομικής δράσης, ώστε να εξασφαλίζεται η ανάπτυξη. Ταυτόχρονα όμως δημοκρατικού γιατί πρέπει να εξασφαλιστεί η συμμετοχή του λαού σ’ αυτή την κοινωνική διαδικασία με επέκταση των ατομικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων του.
΄Όμως σε ποιες αρχές (στο βουλησιαρχικό πεδίο) θα στηριχθεί αυτή η πολιτική; Στις αρχές της ελευθερίας, της ισότητας και της κοινωνικής αλληλεγγύης, αρμονικά κατά το δυνατόν συνδυασμένων. Γιατί μια ετεροβαρής προσέγγιση μπορεί να οδηγήσει σε εκτροπές τύπου υπαρκτού σοσιαλισμού ή αντίθετα σε εκτροπές νεοφιλελεύθερων μοντέλων.
Η προώθηση μιας τέτοιας πολιτικής συνεπάγεται όμως ρυθμίσεις που πρέπει να προωθούνται και από την κρατική εξουσία.
Ουσιαστικά λοιπόν έρχεται ξανά στην επιφάνεια η ανάγκη του κοινωνικού κράτους και ο ανεδιανεμητικός του ρόλος. ΄Όμως το κλασσικό κοινωνικό κράτος συνάντησε αναπτυξιακά αδιέξοδα, παρήγαγε νέες κοινωνικές αντιθέσεις και τελικά πέρασε σε κρίση. Αυτός ο ογκώδης, δυσκίνητος, εν πολλοίς γραφειοκρατικός μηχανισμός, με συνακόλουθες αδράνειες και αδυναμίες προσαρμογής, δεν μπορεί να αποτελεί πρότυπο. Η ευρωπαϊκή αριστερά προτείνει μια σύγχρονη κοινωνική πολιτική στηριγμένη σ’ ένα μικτό σύστημα παρεμβάσεων που υιοθετεί τόσο αξιολογικά όσο και δομικά, μορφές συνύπαρξης και κοινής δράσης κρατικών και μη κρατικών φορέων. Δηλαδή ένα πλουραλιστικό σύστημα που απομυθοποιεί στην πράξη τόσο την αγορά όσο και το πατερναλιστικό κράτος.
Είναι φανερό ότι εδώ επανέρχεται και πάλι η κοινωνία των πολιτών. Όχι (όπως και εκ προοιμίου είπα) ως ριζική, απόλυτη εναλλακτικότητα ως προς το κοινωνικό κράτος. Ο Bobbio έχει ήδη επισημάνει ότι τα όρια των δύο εννοιών (κοινωνία πολιτών-κράτος) γίνονται όλο και πιο ασαφή. Υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ τους. Το κράτος διεισδύει στην κοινωνία αλλά και η κοινωνία διεισδύει στο κράτος. ΄Όμως σε τελευταία ανάλυση ο διαχωρισμός (έστω ασαφής) αντανακλά μια πραγματική κατάσταση. Συμπερασματικά πρέπει να θεωρήσουμε ότι η κοινωνία των πολιτών και το κράτος είναι αλληλένδετες και αναγκαίες διαστάσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι.
Σ’ αυτό το πλουραλιστικό σύστημα κοινωνικής πολιτικής το κοινωνικό κράτος αναπτύσσεται με βάση την αρχή της αποτελεσματικότητας και με όριο της εξισωτικής αναδιανεμητικής παρέμβασής του, την κατά το δυνατόν δημιουργία ίσων αφετηριακών ευκαιριών για όλους και όχι βέβαια τη δημιουργία απόλυτης πραγματικής ισότητας.
Από την άλλη πλευρά μια εύρωστη «κοινωνία πολιτών» αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για τη διασφάλιση των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Εύρωστη δε κοινωνία πολιτών σημαίνει όχι ένα παράδεισο αθωότητας και αλληλεγγύης, αλλά καλά οργανωμένες μη κρατικές ομάδες συμφερόντων, σε ισορροπία μεταξύ τους, που είναι ικανές να αποτρέπουν ή να ελέγχουν καταχρήσεις εξουσίας και αυθαιρεσίες εκ μέρους του κράτους.
Θα πρέπει να επισημάνω, ότι στο ερμηνευτικό σχήμα που θέλει, γενικά, την κοινωνία πολιτών ως βάση και το κράτος ως εποικοδόμημα, πρέπει να προστεθεί η συνεχής τάση του κράτους να αυτονομείται από την κοινωνία και εν τέλει να επιβάλλεται σ’ αυτήν. Σε τελευταία ανάλυση, η εύρωστη κοινωνία των πολιτών τείνει να αποτρέψει αυτήν την αυτονόμηση, τείνει να εξαναγκάζει το κράτος σε συνεχείς προσαρμογές αντιστοίχησης στα πραγματικά δεδομένα της κοινωνίας.
Η πλουραλιστική αυτή πολιτική δεν λειτουργεί με πανομοιότυπες ισορροπίες σε κάθε περίπτωση. Η αντικειμενική κατάσταση επιβάλλει διαφοροποιήσεις. Στις χώρες της ύστερης ανάπτυξης, όπου μπορεί να ενταχθεί και η Ελλάδα το πρόβλημα τίθεται περισσότερο σύνθετα: Αφ’ ενός η ισόρροπη μεγέθυνση μπορεί να έλθει μόνο εκ των άνω, από αποτελεσματική κρατική παρέμβαση, αφ’ ετέρου το διογκωμένο πελατειακό κράτος έχει έντονα αντιαναπτυξιακό χαρακτήρα. Τα πράγματα γίνονται χειρότερα από την παρουσία ενός ισχυρού εθνικισμού εξ ίσου αντιαναπτυξιακού που στηρίζεται στις ψευδαισθήσεις για εθνικό δρόμο ανάπτυξης. Εδώ η πάλη για τον δημοκρατικό εκσυγχρονισμό το νέο κοινωνικό κράτος και την κοινωνία των πολιτών, συνεπάγεται ισχυρή αντιπαλότητα στο λαϊκισμό (δεξιό και αριστερό) καθώς και στο πελατειακό σύστημα.
Τέλος, ένα σοβαρό και δύσκολο πρόβλημα είναι η συνάρθρωση της κλασικής πολιτικής δράσης (στην κεντρική πολιτική σφαίρα) με τη δράση του πολίτη στα πλαίσια της κοινωνίας των πολιτών. Πρέπει να πούμε ότι τα κόμματα δεν ανήκουν ολοκληρωτικά ούτε στην κοινωνία ούτε στο κράτος. Στηρίζονται εν μέρει στην κοινωνία των πολιτών και εν μέρει στους πολιτειακούς θεσμούς. Κατέχουν μια, ας πούμε, ενδιάμεση θέση. Ουσιαστικά τα πολιτικά κόμματα, ορίζονται συνήθως ως ο μηχανισμός που επιλέγει, ομαδοποιεί, επεξεργάζεται και μεταφέρει στο κράτος τα αιτήματα που γεννιούνται μέσα στην κοινωνία και απαιτούν πολιτικές λύσεις.
Αυτή η μονοπώληση εκπροσώπησης, διαμεσολάβησης, διαμορφώνει όμως καταστάσεις κομματοκρατίας. Το κόμμα αυτονομείται κι αυτό από την κοινωνία και διαπλεκόμενο με το κράτος αντιστρέφει εν πολλοίς την αρχική του λειτουργία. Γίνεται ιμάντας μεταβίβασης εντολών από το κράτος. Γίνεται μέσο κρατικής επιβολής στην κοινωνία. Η κατάσταση αντιστρέφεται. Διδακτικό ιστορικό παράδειγμα η τραγική και ταυτόχρονα άθλια μετεξέλιξη του κόμματος των μπολσεβίκων.
Η ισχυρή κοινωνία των πολιτών δίνει δυνατότητα άμεσης παρέμβασης και επιρροής των πολιτών στο κράτος, χωρίς την κομματική διαμεσολάβηση. Πρόκειται για μια αναμφίβολα θετική διαδικασία αφού τα κόμματα χάνουν το μονοπώλιο διαμεσολάβησης, ουσιαστικά ελέγχονται και τελικά «προστατεύονται» (ας το πούμε έτσι) από την πλήρη ενσωμάτωσή τους στον κρατικό μηχανισμό.
΄Όμως αυτή η δράση δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι μπορεί να οδηγήσει στην υποκατάσταση ή στην εξαφάνιση των κομμάτων. Η κοινωνία των πολιτών δίνει εξ ορισμού κατακερματισμένη την κοινωνική πραγματικότητα και τα αιτήματα που προβάλλει είναι διάσπαρτα. Οι αναγκαίες επεξεργασίες ομαδοποίησης και συμβιβασμού θα γίνονται αναγκαστικά από υπερκείμενους μηχανισμούς, στην προκειμένη περίπτωση από τα κόμματα.
Γι’ αυτό επανέρχεται πάλι η πλουραλιστική πρόταση. Οι ενεργοί πολίτες πρέπει να δραστηριοποιούνται τόσο στο άμεσο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών, όσο και στο υπερκείμενο επίπεδο της κεντρικής πολιτικής. Οι ενεργοί πολίτες δεν κάνουν την αδιέξοδη διάκριση «μικρών» προβλημάτων (της καθημερινής ζωής) και «μεγάλων» προβλημάτων (της κρατικής διαχείρισης). Η ισόρροπη αυτή πλουραλιστική δράση πρέπει να αποτελέσει και την απάντηση στη γενικότερη κρίση αξιοπιστίας της πολιτικής, καθορίζοντας ένα νέο μοντέλο δράσης και συμμετοχής, πλουσιότερο, αποτελεσματικότερο και πιο προσαρμοσμένο στην έννοια του ενεργού πολίτη.